DE GANG VAN
ZAKEN
Hieronder volgt een korte beschrijving van het proces wat we in Borne
gevolgd hebben, om de steentjes geplaatst te krijgen. Het zijn niet meer dan
suggesties voor te nemen stappen.
- Nadat
we besloten hadden dat we graag aan wilden sluiten bij het Stolpersteine
project hebben we allereerst contact gezocht met Gunter Demnig en met Uta
Franke, die de coördinatie verzorgd. Gelukkig wilden ze het project graag
uitbreiden naar Nederland.
Voor de email adressen om contact op te nemen met het Stolpersteine
project, zie www.stolpersteine.com.
Er zijn lange wachttijden, dus reken er niet op dat het project gelijk
gerealiseerd kan worden.
- Een
notaris adviseerde ons om een Stichting op te richten: Stichting
Gedenkklinker Borne. Hij regelde dit gratis voor ons.
- We
hebben ook vanaf het begin contact gezocht met nabestaanden, om zij die
dat willen bij het project te betrekken. Het vinden van mensen is
moeilijk, in eerste instantie hebben we via internet mensen achterhaald,
daarna zingt het zich wel rond in de Joodse gemeenschap, maar het is lang
niet gelukt om alle betrokkenen te achterhalen. We hebben het als erg
steunend en stimulerend ervaren dat mensen uit de Joodse gemeenschap met
ons meedachten.
- Een
volgende stap is contact opnemen met de gemeente om een vergunning voor
het plaatsen van de Stolpersteine aan te vragen. De stenen worden
geplaatst in de stoep voor het woonhuis, dus op gemeentegrond.
- Hoe
gaan we Stolpersteine in het Nederlands vertalen? Struikelblok,
struikelsteen, gedenksteen, gedenkklinker? We kozen voor gedenkklinker om
de dubbele betekenis van klinker. Ook is het woord gedenk
belangrijk binnen de Joodse gemeenschap. Maar niet iedereen is even
gecharmeerd van deze vertaling en veel woorden worden door elkaar
gebruikt. Andere plaatsen in Nederland die zich aansluiten bij het project
kozen voor een andere vertaling. Om toch eenheid te bewaren en de link met
het Stolpersteine project zichtbaar te maken hebben we voor de website
gekozen voor: www.stolpersteine-borne.nl
- Voor
wie worden de steentjes geplaatst? Voor alle oorlogsslachtoffers of voor
een bepaalde omschreven groep? Wij beperkten ons tot de Joodse
gemeenschap, omdat verzetsmensen al een eigen monument hebben, compleet
met hun namen. Plaats je ook een steentje voor mensen die het overleefden?
En wat doe je met mensen die naar elders verhuisden of onderdoken ten
gevolge van de oorlog? Wij besloten voor alle mensen die gedwongen door de
oorlog uit Borne weggingen en de oorlog niet overleefden een steen te
plaatsen. Wat te doen met mensen van buiten Borne die in Borne
ondergedoken zaten en ontdekt dan wel verraden werden? Krijgen zij een
steentje in Borne en misschien later in hun eigenlijke woonplaats? In
Borne gaat het om de familie de Haas en om Fré Cohen, die we graag met een
steentje willen gedenken.
- Het
heeft de nodige discussie gekost om de tekst voor de steentjes te bepalen.
Hierover verschilden ook de Joodse mensen die met ons meedachten van
mening. Met welk woord moesten we het lot van de oorlogsslachtoffers
omschrijven: niet teruggekeerd, gedood, vermoord? We kozen uiteindelijk
voor de term ‘gedood’, om het onpersoonlijke, procesmatige karakter van
het misdrijf te benadrukken. Verder wilden we de steentjes simpel houden,
met niet teveel data. We vonden het niet nodig om deportatiedatum en
bijvoorbeeld de naam van kamp Westerbork toe te voegen. In een volgende
fase van het project is er door Gunter Demnig voor gekozen om op alle
Nederlandse steentjes eenzelfde tekst en gegevens op te nemen.
- Behalve
de tekst op de steentjes is het ook belangrijk om de naam en data goed te
vermelden. Uitgangspunt voor ons was een lijst met namen van in Borne
wonende Joden die de gemeente in januari 1941 samenstelde ter uitvoering
van ‘Vordering Nr. 6 van de Rijkscommissaris voor de bezette Nederlandse
gebieden, aangaande meldingsplicht van personen die geheel of gedeeltelijk
van Joodse bloede zijn’. Een ander goed uitgangspunt is het Digitaal monument Joodse
gemeenschap in Nederland op www.joodsmonument.nl, waar onder meer op woonplaats gezocht
kan worden. Deze data zijn niet foutloos en moeten in het gemeentearchief
en/of op www.genlias.nl geverifieerd
worden. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork kan hiebij ook van dienst
zijn; ze zijn snel en zeer accuraat.
- Bovendien
moeten de straatnamen en nummers geverifieerd worden, die zijn vaak in de
loop der jaren veranderd. Twee maanden van te voren moeten deze data bij
het Stolpersteine project aangeleverd worden. Ook moet bekend zijn
wat de steensoort is (asfalt, stoeptegels, waaltjes, etc.) waarin de
stenen geplaatst gaan worden, zodat de kunstenaar weet welk materiaal hij
mee moet nemen. Dit is op te vragen bij de gemeente. De gemeente kan ook
gevraagd worden om een gemeentewerker beschikbaar te houden om zo nodig te
helpen bij het plaatsen van de stenen.
- Ook
moest besloten worden voor met welke zes huizen de eerste steentjes
geplaatst zouden worden. Als deze beslissing genomen is, moeten de huidige
bewoners worden ingelicht. De bewoners hoeven officieel geen toestemming
te geven omdat de stoep gemeentegrond is. Als het huis er niet meer staat
is dat geen punt: de stenen komen in de stoep voor het voormalige
woonhuis.
- Het
is ook zinvol om naast de huidige bewoners ook buurtbewoners persoonlijk
te informeren over de steentjes die geplaatst gaan worden in hun straat.
Er kan hen dan ook gevraagd worden de straat gedeeltelijk autovrij te
houden op het tijdstip dat de stenen gelegd worden.
- Dan
moet er geld komen voor het project. Wij hebben besloten tot een
particulier initiatief en hebben via publiciteit in de plaatselijke krant
mensen gevraagd hun steentje bij te dragen. De stenen kosten 120 euro per
stuk, maar er kan ook voor een deel van een steen betaald worden. Veel
particulieren reageerden, maar ook enkele plaatselijke organisaties hebben
zich spontaan met het project verbonden,
en ook de gemeente sponsorde een flink aantal stenen. Voor bijkomende
kosten (bankkosten, kantoorkosten, overnachting kunstenaar, etc.) hebben
we met succes een beroep gedaan op het Rabofonds Midden Twente.
- Voor
de publiciteit hebben we vooral contact gezocht met de plaatselijke media,
maar in een later stadium ook met de landelijke pers, omdat Borne de
eerste plaats in Nederland bleek te zijn die zich aansloot bij het Duitse
project. Vooral door de landelijke berichtgeving zijn op verschillende
plaatsen in Nederland soortgelijke initiatieven begonnen.
- Gunter
Demnig komt de stenen zelf leggen. Per keer dat hij komt, legt hij voor
zes huizen steentjes, in de meeste gemeenten zal dit dus een veeljarig
project worden. De kunstenaar wil graag dat het plaatsen van de stenen een
meerjarig proces wordt, waarbij steeds meer mensen en verenigingen
betrokken raken.
- Zo
nodig moet een parkeerplaats bij de verschillende huizen voor hem
vrijgehouden worden en er moet eventueel overnachting voor hem geregeld
zijn.
- Het
organiseren van de dag van de plaatsing van de steentjes. Het plaatsen van
de stenen duurt voor elk huis ongeveer een kwartier. Tijdens het plaatsen
werden verhalen verteld over de voormalige Joodse bewoners verteld. In
Borne vonden rond de plaatsing ook spontane activiteiten plaats:
buurtbewoners die een prachtig Jiddisch lied zongen en speelden, een nabestaande die
vertelde.
- ’s
Avonds was er een besloten bijeenkomst in de synagoge georganiseerd met
voornamelijk nabestaanden: een overlevende vertelde zijn verhaal, zijn
neef zei de Kaddish,
en er was Joodse muziek (Kol Nidrei van
Max Bruch), en een diapresentatie van Gunter
Demnig over zijn werk.
- Met de medewerkers van de Stichting de Bornse
Synagoge is vanaf het begin samenwerking gezocht en ze hebben ons veel
uit handen genomen door de synagoge beschikbaar te stellen en als
gastvrouw op te treden. Ook hebben ze verder actief met ons over dit
project meegedacht.
- In een volgende fase willen we ook scholen,
wijkcomités etc. bij het gebeuren betrekken.